Charo Cuba, veciña de As Pontes: «A miña familia quedou esgazada pola emigración»

Charo Cuba Penabad naceu hai 71 anos no lugar da Fragacha, unha aldea da parroquia de Somede (As Pontes) «que xa non existe, deshabitada e inzada de eucaliptos». Seu pai emigrou a Francia en 1961 e ao ano seguinte, cando ela tiña 11, volveu buscar ao resto da familia. Tardou en regresar e cando o fixo, por primeira vez, aparte de gozar da liberdade e das festas do verán —«alucinei, nunca tal vira»—, compartiu confidencias coas súas curmáns de Somede.

«Contáballes as miñas historias da escola nunha vila da Francia profunda, sen ninguén que falara español. Foi unha inmersión total, metéronme cos nenos pequenos e sentinme moi ofendida, ninguén miraba para min. Tiñan seis anos e estaban aprendendo a sumar, restar e escribir», lembra. Ninguén reparaba na súa pizarra e no seu pizarrillo, os que usara na unitaria das Pontes e nos que aprendera a facer raíces cadradas. «Tomeino moi mal e botei un curso enteiro sen falar, e cando volvín sabía francés, non sei como aprendín», repasa.

A súa vinganza, cando os nenos franceses estaban coas sumas, era facer raíces cadradas: «Sabía, resolvíaas e poñía a pizarra na esquina da mesa para que as viran». Unha das súas curmáns, Cruz, dicíalle que tiña que escribir aquelas vivencias e que o título había ser A vinganza das raíces cadradas. Tardou en facerlle caso, pero chegou o día, e o libro publicado por Medulia Editorial xa leva unhas semanas á venda. Son dezaseis relatos, oito protagonizados por galegos que tiveron que emigrar e outros tantos por xente que veu de fóra, inmigrantes de diversas nacionalidades.

As narracións xurdiron dos obradoiros de escritura da biblioteca municipal das Pontes. «Fun varios anos, na pandemia púxenme a reunir textos por temáticas, e había moitos da emigración, e como a miña filla é filla, neta e bisneta de emigrantes decidín facer unha impresión na vila cun álbum de fotos para ela. Gustáronlle moito e animoume a compartilos», conta. A editorial deulle adiante e ela quixo que os beneficios das vendas vaian para a oenegué Arraianas, de Compostela, que traballa sobre todo con mulleres inmigrantes. A Charo pareceulle «unha bonita maneira de pechar a historia».

Ficción e notas biográficas

Aínda que insiste en que é ficción, os relatos de A vinganza das raíces cadradas nútrense da súa biografía. O que leva o nome que dá título ao libro é o único escrito en primeira persoa, pero hai moito dela e da súa familia nestes textos. «Emigraron meus pais, meu avó materno e toda a familia da miña avoa paterna menos ela, que era muller e tiña que quedar para coidar aos nenos. Oín antes falar da Habana ou Bos Aires que de Málaga. Os irmáns maiores de miña avoa paterna non coñeceron nunca á pequena, emigraron con 14 ou 15 anos», explica. Seu bisavó inspirou o relato do Tío Tomás, «que nunca máis volveu ver aos fillos... arrincáronllos para emigrar a Arxentina».

A autora viviuno en primeira persoa. Choraba cada vez que saía das Pontes para volver a Francia. «E aos vinte e dous anos decidín que tiña que probar a vivir aquí», recorda. Logo descubriu que a festa non duraba todo o ano —«sería marabilloso»— e estivo tentada en volver, pero seu pai, que emigrara con 50 anos e nunca se afixera, aproveitou para retornar, coa súa nai, que aínda hoxe, con 99 anos, llo reprocha. E xa quedaron os tres. «Temos alí toda a familia, meus irmáns... Tres xeracións que naceron alí. A miña familia quedou esgazada pola emigración. Meu pai morreu e miña nai non puido coñecer aínda aos seus tataranetos... agora enténdoa», sinala.

A familia quedou partida, catro en Galicia e o resto, máis de vinte, en Francia. «Os pequenos xa non teñen ningún vínculo, nin o idioma, nin o español, xa non digo o galego. É moi dolorosa a emigración cando é forzosa, por razóns económicas, non es de ningún sitio, nin de aquí nin de alí», recoñece. Ela volveu con tempo de coller arraigo. «Pero meus irmáns, con 80 anos, seguen vendo Luar e saben máis noticias de aquí ca min... despois de sesenta anos seguen vivindo a cabalo, pero se viñeran para aquí non se adaptarían», di. «Dáme moitísima rabia que esquecéramos que nós emigramos non hai tantos anos, e a xente nova aínda se vai hoxe. Nós fomos nos trens da emigración, unha viaxe de varios días, sen permiso de traballo, como turista... Como tería que verse meu pai, con 50 anos, para marchar a un país sen saber o idioma! Terxivérsase moito a historia», critica.

Charo bota en falta un estudo en profundidade sobre a emigración en Galicia, como si existe en Irlanda ou en Italia. Recomenda Ausentes, «un traballo moi documentado» de Alfonso Eiré, e Virtudes (e misterios), de Xesús Fraga, unha obra que lle fixo lembrar a enciclopedia e a máquina de escribir que comprou co seu primeiro salario —traballou desde os 18 anos, en Francia de secretaria nunha axencia inmobiliaria, e logo aquí, como administrativa, ata a xubilación— e os exemplares de La Región que mandaba a caixa de aforros.

Da pizarra á «tablet»

A esta muller inqueda préstalle a escritura, «algo lúdico e terapéutico», que lle permitiu contar «cousas enquistadas aí dentro». Como a angustia que sentiu, de rapaza en Francia, cando seus pais recibiron «unha carta de loito» que anunciaba a morte da súa avoa paterna. Agora fai videochamadas coa súa nai e os seus irmáns varias veces á semana. «Houbo un salto tan grande entre a xeración de meus pais e a da miña filla que se perdeu o coñecemento de como era a aldea e a emigración [...] Eu pasei da pizarra e o pizarrillo á tablet, de escribir cunha pedra sobre outra a que todo sexa dixital».

---

---

---